Prolaktyna – czyli co warto zbadać, gdy starania o dziecko trwają zbyt długo

mgr Martyna Michałek, mgr Monika Miśkiewicz, mgr Klaudia Put, mgr Daria Zarzycka, mgr Patrycja Boczarska

WSTĘP

XXI wiek, oprócz tego, że przyniósł wiele innowacji, ogrom informacji naukowych, sprawił również, że zapracowani młodzi ludzie próbujący nadążyć za ciągle zmieniającymi się trendami – zapominają o swoim zdrowiu fizycznym i psychicznym. Nadmiar obowiązków i nowy tryb życia dzisiejszych 20-sto czy 30-sto latków niejednokrotnie jest przyczyną przewlekłego stresu. Stres stał się dla nich, niejako codziennością i wielu z nich musiało się do niego w pewien sposób adaptować. Nieregularny tryb życia, praca zmianowa, częste dyżury nocne i brak odpowiedniej regeneracji nie pozostają jednak bez konsekwencji dla zdrowia i płodności zarówno kobiety, jak i mężczyzny. Hormonem stresu, który warto zbadać, gdy są problemy z posiadaniem potomstwa jest prolaktyna [1].

Prolaktyna – a co to takiego?      

  

Prolaktyna jest hormonem, którego nazwa pochodzi od jego roli w pobudzaniu laktacji u ssaków. Prolaktyna jest produkowana i wydzielana do krwi  głównie przez komórki lakototropowe przedniego płata przysadki mózgowej oraz w znacznie mniejszym stopniu przez fibroblasty, limfocyty, gruczoły piersiowe, prostatę czy komórki budujące tkankę tłuszczową. Inhibitorem, czyli hormonem hamującym działanie prolaktyny jest dopamina – to właśnie ona reguluje syntezę i sekrecję prolaktyny [1-6].     
 

Rola prolaktyny w organizmie człowieka

Prolaktyna ma szeroki zakres funkcji w organizmie człowieka, określana jest również mianem hormonu plejotropowego. Funkcje porolaktyny dzieli się na: reprodukcyjne, regulacyjne i metaboliczne. Najbardziej rozpoznawalną rolą prolaktyny jest jej udział w stymulacji rozwoju gruczołu piersiowego u ciężarnych, a po porodzie hormon ten pobudza u kobiet laktację. Ciekawostką jest również fakt, iż  w trakcie ciąży objętość przysadki mózgowej może ulec nawet podwojeniu – wszystko to za sprawą estrogenów, które pobudzają wzrost i proliferację komórek laktotropowych przysadki mózgowej. Fizjologicznie podwyższona prolaktyna w okresie ciąży i laktacji nie jest więc niczym zaskakującym. Niemowlę stymuluje brodawkę sutkową w czasie każdego karmienia piersią, efektem czego jest krótkotrwały wzrost poziomu prolaktyny. Wysoki poziom prolaktyny, u kobiet karmiących piersią wstrzymuje wydzielanie hormonu folikulotropowego (FSH) i luteinizującego (LH), blokując tym samym owulację i oraz krwawienie miesiączkowe w pierwszych miesiącach po narodzinach dziecka – powodując czasową niepłodność u kobiety. Zwłaszcza nocne karmienie piersią jest tutaj istotne, by utrzymać ten stan czasowej niepłodności, ponieważ prolaktyna to hormon wykazujący zmienności okołodobowe, a jego szczyt wydzielania następuje właśnie w godzinach nocnych.
Prolaktyna ma zatem wpływ na funkcjonowanie jąder i jajników oraz na działanie hormonów płciowych – testosteronu i estrogenów. Hormon ten ma swój udział również w regulacji metabolizmu, funkcji układu odpornościowego oraz czynności ośrodkowego układu nerwowego. Konsekwencją zaburzonego działania prolaktyny mogą być problemy
z płodnością u kobiet i u mężczyzn [1-6].    
 

Zakres referencyjny

Fizjologiczne stężenie prolaktyny wykazuje wahania dobowe, jest ona także hormonem wydzielanym pulsacyjnie. Najwyższy poziom prolaktyny występuje w godzinach nocnych – w trakcie snu oraz bezpośrednio po przebudzeniu. Stężenie prolaktyny jest na względnie stałym poziomie u obu płci. Czynnikami powodującymi chwilowy wzrost prolaktyny jest stres, sen, spożycie posiłku, stosunek płciowy, wysiłek fizyczny, stymulacja brodawek piersiowych.  U kobiet fizjologicznie stężenie prolaktyny w surowicy wykazuje wahania zależne od fazy cyklu miesięcznego. Zakres referencyjny prolaktyny u kobiet < 25 µg/l, u mężczyzn <15. µg/l, przy czym podawane zakresy są różne w zależności od grupy referencyjnej i stosowanego testu [1-6].
 

Badanie laboratoryjne prolaktyny – kiedy wykonać, jak się przygotować?

Badanie oceniające poziom prolaktyny w surowicy wykonujemy, gdy pojawiają się symptomy mogące wskazywać na nadmiar lub niedobór tego hormonu. Objawy te, wraz z podziałem na płeć i wartości referencyjne, przedstawiono w Tabeli nr.1 .

Tabela 1.  Wskazania do oznaczenia prolaktyny, na podstawie [1-6].

Należy pamiętać, że aby wynik prolaktyny był wynikiem wiarygodnym trzeba ograniczyć występowanie czynników, które mogą zafałszować wynik. W okresie poprzedzającym badanie należy unikać stresu, nadmiernego wysiłku fizycznego, stymulacji brodawek sutkowych (nawet poprzez za ciasny biustonosz) oraz stosunku płciowego. W drugiej fazie cyklu miesiączkowego, czyli w fazie lutealnej stężenie prolaktyny jest fizjologicznie wyższe. Podobnie jest także u ciężarnych, dla których stężenie prolaktyny systematycznie wzrasta podczas trwania ciąży, by w trzecim trymestrze wynosiło nawet 400 µg/l. W okresie laktacji stężenie prolaktyny może być jeszcze wyższe. Ocenę poziomu prolaktyny wykonuje się we krwi żylnej, pobranej na czczo w godzinach porannych, pomiędzy 7:00 a 10:00, po przespanej nocy.  Faza cyklu miesiączkowego u kobiet ma znaczenie przy interpretacji wyniku przez lekarza, a samo badanie może zostać wykonane w dowolnym dniu cyklu [1-6].

Makroprolaktyna

Makroprolaktyna jest nieaktywnym hormonalnie kompleksem składającym się z cząsteczek prolaktyny i immunoglobuliny klasy G (IgG), o dużej masie cząsteczkowej. Makroprolaktynemia jest przyczyną podwyższonego stężenia prolaktyny we krwi. Badanie poziomu makroprolaktyny wykonujemy, w przypadku uzyskania wysokiego wyniku stężenia prolaktyny we krwi, świadczącego o hiperprolaktynemii, , przy jednoczesnym braku objawów klinicznych, świadczących o jej nadmiarze. Badanie wykonuje się na czczo, w godzinach porannych. W okresie poprzedzającym badanie należy unikać stresu i wysiłku fizycznego [1-2].

Test czynnościowy po podaniu metoklopramidu

Test czynnościowy po podaniu metoklopramidu. wykonuje się w przypadku hiperprolaktynemii o nieznanej przyczynie, na poziomie od 25 µg/l do 150 µg/l.
Metoklopramid jest lekiem przeciwwymiotnym wzmagającym pracę jelit. W teście wykorzystuje się skutek uboczny działania leku, jakim jest podwyższanie poziomu prolaktyny. Zgodnie z zasadą działania leku, u osoby potencjalnie zdrowej po przyjęciu 10 mg metoklopramidu stężenie prolaktyny powinno wzrosnąć od 2 do 6 razy, w stosunku do wartości wyjściowej. W przypadku braku lub niewielkiego wzrostu należy poszerzyć diagnostykę o rezonas magnetyczny okolicy przysadki mózgowej, aby wykluczyć obecność gruczolaka przysadki, który produkuje prolaktynę, uszkodzenie szypuły przysadki mózgowej lub obecność zmian uszkadzających podwzgórze. Wzrost poziomu prolaktyny powyżej 6 razy świadczy o hiperprolaktynemii czynnościowej, nie związanej z  żadną przyczyną organiczną. Przed wykonaniem tego testu, należy wykluczyć u pacjenta niedoczynność tarczycy, makroprolaktynemię, ciążę, a także przyjrzeć się przyjmowanym lekom, które mogą podwyższać poziom prolaktyny, takim jak: antydepresanty, neuroleptyki, opioidy, antykoncepcja hormonalna, testosteron, niektóre leki na nadciśnienie i chorobę wrzodową żołądka [1-2]. Zdarzają się sytuacje, gdy pomimo obrazowego wykrycia guza przysadki mózgowej, w badaniu laboratoryjnym uzyskuje się nieadekwatnie małe stężenia prolaktyny w stosunku do oczekiwanych – należy wtedy wykluczyć tzw. efekt Hooka. Efekt Hooka polega oznaczaniu zbyt małych stężeń prolaktyny w przypadku występowania gruczolaka. W takim przypadku, aby uzyskać wiarygodne stężenie prolaktyny, należy oznaczyć jej poziom po rozcieńczeniu – zwykle 100-krotnym – próbki [2,5].

Podwyższone stężenie prolaktyny – hiperprolaktynemia

Hiperprolaktynemia może stanowić problem dla przyszłych rodziców, starających się o potomstwo. Podwyższone stężenie prolaktyny rozregulowuje prawidłową czynność jąder oraz jajników, a w niektórych przypadkach może prowadzić do ich niedoczynności. Oprócz problemów w zajściu w ciążę i obniżonej płodności u kobiet i mężczyzn,  hiperprolaktynemia powoduje zaburzenia miesiączkowania, a w skrajnych przypadkach nawet brak miesiączki, mlekotok oraz spadek libido u mężczyzn i u kobiet.  Przyczyny hiperprolaktynemii zostały przedstawione w poniższej Tabeli 2.

Hiperprolaktynemia

Tabela 2. Przyczyny hiperprolaktynemii, w oparciu o [1,2,5].

Patologiczny gruczolak przysadki mózgowej, czyli niezłośliwy guz wydzielający prolaktynę zazwyczaj ma wymiary, nieprzekraczające 1 cm – poziom prolaktyny dla małych guzów nie przekracza zazwyczaj 200 µg/l. Natomiast w przypadku większych guzów oprócz typowych objawów dla hiperprolaktynemii, pojawiają się także bóle głowy i zaburzenia widzenia, z powodu ucisku guza na pozostałe części mózgu – w ich przypadku stężenie prolaktyny jest bardzo wysokie i przekracza 500 µg/l [1-6].

Obniżone stężenie prolaktyny – hipoprolaktynemia

Niska prolaktyna może wystąpić w przypadku źle dobranej dawki leku obniżającego stężenie prolaktyny – Bromergonu. Inną przyczyną zbyt niskiej prolaktyny jest uszkodzenie przysadki mózgowej, na skutek np. urazu głowy, udaru, nowotowru lub zmian zapalnych mózgu, a obraz kliniczny towarzyszący tym schorzeniom jest niespecyficzny i zależy od wielu czynników. U kobiet najbardziej charakterystyczną przyczyną rozwoju hipoprolaktynemii jest zespół Sheehana, czyli poporodowa martwica przysadki mózgowej. Do tego schorzenia dochodzi na skutek gwałtownego zmniejszenia ukrwienia – udaru powiększonej (niemal dwukrotnie) w okresie ciąży przysadki mózgowej. Objawami towarzyszącymi jest brak laktacji po porodzie i brak miesiączki, objawy niedoczynności tarczycy i kory nadnerczy [1-6].

Leczenie

Aby przywrócić prawidłowe stężenie prolaktyny w organizmie oraz prawidłową czynność układu rozrodczego – w zależności od przyczyn hiperprolaktynemii stosuje się farmakoterapię lub/i leczenie chirurgiczne. Farmakoterapia wykorzystuje głównie antagonistów dopaminy. W przypadku pacjentów opornych na leczenie, z rozpoznanym guzem przysadki mózgowej wykonuje się zabiegi chirurgiczne [1-2].

Podsumowanie

Prolaktyna jest bardzo ważnym hormonem, wpływającym na cały organizm ludzki, a w szczególności na układ rozrodczy i płodność człowieka. Regularny tryb życia, regenerujący sen, unikanie stresów będzie bardzo pomocne przy ustalaniu przyczyn hiperprolaktynemii. Ponadto, zdrowy tryb życia pozwoli ustabilizować hormonalnie cały organizm . W przypadku wystąpienia niepokojących objawów, mogących świadczyć o hiper- bądź hipoprolaktynemii warto skonsultować się z lekarzem ginekologiem lub endokrynologiem, którzy pokierują pacjenta na dalsze leczenie.

Bibliografia

1. Piotr Gajewski, Andrzej Szczeklik, Interna Szczeklika – mały podręcznik 2019/20
2. dr n. med. Michał Kunicki, Ginekologia po Dyplomie 2016/01-Hiperprolaktynemia – podyplomie.pl/ginekologia/20669,hiperprolaktynemia  02.02.2024
3. Robert D Utiger , Britannica - Prolactin- physiology          : www.britannica.com/science/prolactin 01.05.2024
4. dr hab. n. med. Tomasz Bednarczuk, prof, lek. Agnieszka Guranowska   – Hiperprolaktynemia i guz prolaktynowy    : www.mp.pl/pacjent/endokrynologia/choroby/77749,hiperprolaktynemia-i-guz-prolaktynowy 02.05.2024
5. Justyna Wolska , Alicja Wolska , Edward Kowalczyk, Anna Wiktorowska-Owczarek, Agnieszka Wolska - Farmacja Polska, TERAPIA I LEKI  2021 - 77 /7 - Rola wybranych suplementów i ziół w terapii hiperprolaktynemii – przegląd piśmiennictwa - ISSN 0014-8261
6. Andrea Cooper – What is a Prolactin Test? - www.webmd.com/a-to-z-guides/prolactin-test 01.05.2024